Stawiając na piedestale wyjątkowo rozwinięty zmysł wzroku, często nie doceniamy innych zmysłów. Wydaje się, że zaburzenia węchu nie zmieniłyby naszego życia znacznie. Mając jednak na uwadze fakt, że to właśnie dzięki powonieniu pielęgnujemy wiele wspomnień i uczymy się, pozwala to nam spojrzeć na tę umiejętność bardziej przychylnym okiem. Z ustaleń Międzynarodowego Sympozjum Węchu i Smaku wynika, że najdoskonalszą maszyną do przenoszenia w czasie może być właśnie nos.Wrażenia węchowe zapamiętywane są łatwo i trwale, tworząc bardzo istotną oprawę emocjonalną dla naszych przeżyć, a później wspomnień. Dzięki licznym eksperymentom wiemy, że jedne zmysły mogą wpływać na pamięć bardziej niż inne. Tak jest właśnie z węchem, który potrafi przywoływać wspomnienia znacznie odleglejsze w czasie niż słowo czy obraz. Opuszka węchowa, miejsce, gdzie odbierane są sygnały zapachowe, jest częścią układu limbicznego, który odpowiedzialny jest za emocje i tworzenie wspomnień. Znajduje się także blisko hipokampa, który odpowiada za uczenie się. Mózg tworzy połączenie między wspomnieniem o wydarzeniu lub osobie a uczuciem i emocjami, ktore temu towarzyszą. Nawet po upływie wielu lat, to połączenie nie „znika” z mózgu i tym samym za każdym razem jest „odtwarzane”, gdy poczujemy dany zapach. Lilie, których zapach poczuliśmy kiedyś podczas smutnego pogrzebu jako dzieci, zawsze będą wywoływać u nas smutek, nawet jeśli nie pamiętamy dokładnie tamtego wydarzenia ze szczegółami. Tego typu połączenia tworzą się już na etapie życia płodowego. U dzieci, które narażone były na ekspozycję na alkohol, dym papierosowy lub czosnek, gdy ich matki były w ciąży, woń tych substancji będzie wywoływać zaskakująco pozytywne odczucia. Węchomózgowie, czyli obszar w mózgu przetwarzający bodźce węchowe, jest również współodpowiedzialne za przetwarzanie wspomnień – mówi Mira Dziekańska, psychoterapeutka związana z Instytutem Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. W obszarze tym znajdują się także ośrodki regulacji emocji, ośrodki sterujące reakcjami popędowo-instynktownymi (takimi jak popęd płciowy i instynkt macierzyński) i ośrodki współodpowiedzialne za regulacje snu i czuwania. Nietrudno wyobrazić sobie, jak bardzo zapachy mogą wpływać na nasze skojarzenia, emocje i zachowania. Zdarza się, że idąc ulicą i myśląc o czymś zupełnie innym, nagle powracamy wspomnieniami na przykład do lata z ukochaną babcią (pod wpływem zapachu ciasta z piekarni) albo do wymiany przebitej opony na środku ruchliwej ulicy (bo poczuliśmy zapach rozgrzanego asfaltu) – mówi Mira Dziekańska. Co ciekawe, „zapachowe” wspomnienia z dzieciństwa cechuje wysoka emocjonalność. Wynika to z położenia części kory mózgowej odpowiedzialnej za odbiór zapachu, która znajduje się w obrębie układu limbicznego obok migdała móżdżkowego. Tam rodzą się emocje i przechowywana jest pamięć emocjonalna. Ludzki nabłonek węchowy, w którym znajdują się komórki odbierające bodźce zapachowe ma powierzchnię 16 cm kwadratowych. U psów ta powierzchnia wynosi aż 150 cm kwadratowych. Pies posiada 220 milionów receptorów węchu, człowiek zaledwie 5-10 milionów. Węch odgrywa znaczącą rolę także w sferze seksualnej zwierząt, w tym także człowieka. Te atawistyczne pozostałości skłaniają nas ku wybieraniu partnerów, których zapach nam odpowiada. U zwierząt jest to znacznie bardziej istotne z racji obecności aparatu przylemieszowego. Dzięki niemu, odczuwalne są dla nich nawet najmniejsze ilości feromonów. U ludzi też nie pozostaje to bez znaczenia. Szacuje się, że około 25% spośród osób z zaburzeniami węchu ma problem z popędem seksualnym. Związek kobiety z jej nowonarodzonym potomkiem jest wyjątkowo silny na wielu płaszczyznach. Szacuje się, że około 90 % kobiet rozpoznaje swoje dzieci po zapachu po choćby 10-30 minutach przebywania z nimi. Prawidłowo działający zmysł węchu rzadko jest przedmiotem naszego zainteresowania, a nieznaczne jego upośledzenie może nie zostać dostrzeżone przez chorego. Tymczasem narząd węchu pełni niezwykle ważne funkcje w naszym organizmie. Jest podstawowym zmysłem zarówno u ludzi, jak i u zwierząt.
Węch pozwala na:
– ostrzeganie o niebezpiecznych substancjach (dym, gazy trujące) – lokalizacja źródła niebezpiecznego lub nieprzyjemnego zapachu;
– dobór właściwych pokarmów (ich jakość i świeżość) oraz utrzymywanie fizjologicznego łaknienia na odpowiednim poziomie;
– udział w percepcji wrażeń smakowych;
– tworzenie uczucia komfortu psychicznego, wpływ na jakość życia człowieka dzięki odczuwaniu i ocenie zapachów otaczającej przyrody;
– przeżycia i odczucia estetyczne, co ma wpływ na zachowanie emocjonalne i seksualne;
– samokontrolę stanu higienicznego;
– dotarcie do istotnych informacji społecznych – ułatwia rozpoznanie matki, dziecka;
– wykonywanie niektórych zawodów (kiperzy, kucharze, strażacy, pracownicy laboratoriów chemicznych);
– diagnostykę zapalenia zatok przynosowych.
Kręgowce mają zdolność wykrycia i zidentyfikowania prawie każdej substancji o dostatecznej lotności i odpowiednim ciśnieniu cząstkowym. Człowiek reaguje na ponad 100 tys. naturalnych i sztucznych zapachów, a przeciętnie odczucie zapachu daje 1012 cząstek wonnych w 1 ml wdychanego powietrza. Jedynie ok. 2% substancji wonnej dociera do nabłonka węchowego (jest to swoista forma obrony receptora węchowego), a do pobudzenia pojedynczej komórki wystarcza mniej niż 10 molekuł wonnych. W warstwie wodnistej śluzu następuje rozpuszczenie molekuł, co zwiększa ich koncentrację (wzmocnienie zapachu). Sygnały z komórek węchowych docierają w formie impulsów do węchomózgowia, czyli do kory przyśrodkowej powierzchni półkul, do zakrętu hipokampa i jądra migdałowatego (w głębi płata skroniowego). Część sygnałów z receptorów węchowych dociera do kory, gdzie występuje świadoma percepcja węchowa, a część do układu limbicznego, wywołując zmiany w zachowaniu behawioralnym.
TROCHĘ FAKTÓW:
Ludzie mają około 40 mln komórek nerwowych w obszarze 2 na 5 cm. Znamy około 1000 różnych receptorów węchowych, reagujących na wiele zapachów. U człowieka aż ponad 400 genów koduje białka receptorów węchowych. Ok. 5 mln neuronów przesyła sygnały przez nerw węchowy do skupisk neuronów w opuszce węchowej, zewnętrznym, pierwotnym fragmencie kory (neurony opuszki podobne są do komórek nabłonka skórnego).
Węch doprowadza informacje bezpośrednio do ciała migdałowatego układu limbicznego, stąd szybkie reakcje emocjonalne, strach wywołany zapachem.
Uszkodzenia kory węchowej powodują nieprzyjemne halucynacje węchowe, czasami to oznaki ataku padaczki.
Drogi pobudzeń (Kolb & Whishaw, 1996):
- Receptory => opuszka węchowa=> kora gruszkowata i otaczające ciało migdałowate => boczna część podwzgórza => kora okołooczodołowa.
- Receptory => opuszka węchowa => kora gruszkowata i otaczające ciało migdałowate => jądro przyśrodkowe-grzbietowe wzgórza => kora okołooczodołowa.
- Receptory => opuszka węchowa => kora gruszkowata => kora węchomózgowa => HIPOKAMP
Wtórna kora węchowa to jedyny system, który nie łączy się z korą wyłącznie przez wzgórze; większość kory węchowej to kora stara, 3-warstwowa, ale kora śródwęchowa ma 6 warstw.
Interpretacja wrażeń węchowych to kwestia bardzo indywidualna, zależna od wspomnień, często niejasna – związana z pobudzeniem struktur limbicznych i niespecyficznych pobudzeń różnych okolic kory.
Obrazowanie mózgu:
- Przyjemne wrażenia – pobudzenie kory oczodołowej, zwłaszcza prawej półkuli.
- Nieprzyjemne wrażenia – jądra migdałowate i wysepka płata ciemieniowego
Czy możemy mówić o zaburzeniach smaku i węchu? – Jak najbardziej TAK !
- Anosmia– brak wrażeń węchowych
- Hyposmia – zmniejszona wrażliwość węchowa
- Dysosmia – ogólne zmiany percepcji węchowej:
- Cacosmia, Parosmia – normalne zapachy wydają się odrażające;
- Heterosmia – zanik rozróżniania niektórych zapachów;
- Hyperosmia – zwiększona wrażliwość na niektóre lub wszystkie zapachy.
Ageuzja, hypogeuzja, dysgeuzja i hypergeuzja to brak, redukcja, zniekształcenie i zwiększona wrażliwość smakowa.
Informacje na temat sygnałów z narządów zmysłów dochodzą przez 12 par nerwów czaszkowych, informacje węchowe przez nerw I. Grupa komórek w jamie nosowej łączy się z jądrami przegrody oraz jądrem przedwzrokowym podwzgórza, które powiązane są z reakcjami seksualnymi. Wiadomo, że geny odpowiedzialne za tworzenie receptorów feromonów u myszy są również u człowieka (Linda Buck, Stephen Liberles, 2006).
Niewielka część połączeń nerwu trafia do siatkówki: długość dnia jest ważnym parametrem sterującym zachowaniami seksualnymi.
CIEKAWOSTKI:
Zachowania związanie z węchem, zapachami, zaburzeniami węchowymi:
- Przerwanie nerwu zerowego u chomików powoduje utratę zainteresowania partnerem.
- Elektryczna stymulacja u różnych zwierząt wywołuje reakcje seksualne, np. uwalnianie spermy u złotych rybek.
- U płaszczek zakończenie nerwu zerowego w podwzgórzu uwalnia hormony regulujące zachowania seksualne
- Wieloryby i delfiny nie mają węchu (nos zastąpiła im dziura oddechowa na grzbiecie), ale mają nerw zerowy.
- Kobietom podobają się bardziej zapachy koszul noszonych przez mężczyzn o odmiennym układzie immunologicznym, ale zażywanie pigułek antykoncepcyjnych zmienia te preferencje.
- Środki antykoncepcyjne i zapachowe mogą zaburzać normalne działanie systemu doboru partnera, w efekcie przyczyniając się do wzrostu liczby niedobranych par.
