PATRZ MOTORYCZNIE, MYŚL SENSORYCZNIE – A. JEAN AYRES
INTEGRACJA SENSORYCZNA – DEFINICJA
Pojęciem integracja sensoryczna jako pierwszy posłużył się brytyjski neurofizjolog sir Charles Sherrington w książce The Integrative Action of the Nervous System, wydanej w 1902 roku w Anglii. Nowe, szersze znaczenie temu terminowi nadała dr A. Jean Ayres pod koniec lat sześćdziesiątych w Stanach Zjednoczonych. Określenie integracja sensoryczna opisuje proces scalania przez układ nerwowy doznań zmysłowych odbieranych przez ciało, umożliwiający organizmowi odpowiednie reagowanie. Doktor Ayres zaczęła opracowywać podstawy teoretyczne terapii integracji sensorycznej w latach pięćdziesiątych, opierając się na badaniach mózgu, behawioralnych obserwacjach funkcji neurofizjologicznych, obserwacjach klinicznych oraz wystandaryzowanych testach i dagnostyce integracji sensorycznej. Analizowała też rezultaty terapii prowadoznej według wytycznych opracowanych na podstawie teorii i nieprzerwanie prowadziła badania.
KILKA SŁÓW JAK POWSTAŁA INTEGRACJA SENSORYCZNA I CO WIEMY O TWÓRCY METODY – A. JEAN AYRES?
A. Jean Ayres uzyskała tytuł magistra terapii zajęciowej w dziedzinie propriocepcji, a następnie doktora psychologii wychowawczej na Uniwersytecie Południowej Kalifornii. Podczas pobytu naukowego w Instytucie Badań nad Mózgiem na Uniwersytecie Kalifornijskim sformułowała teorię dysfunkcji integracji sensorycznej. Różne typy takich nieprawidłowości obserwujemy u dzieci z trudnościami w uczeniu się, autyzmem oraz innymi niepełnosprawnościami fizycznymi i umysłowymi. Na Uniwersytecie Południowej Kalifornii dr Jean Ayres wykładała pedagogikę, pedagogikę specjalną oraz terapię zajęciową. Jako klinicystka pracowała z dziećmi i dorosłymi z rozmaitymi fizycznymi i umysłowymi niepełnosprawnościami. Korzystając z dorobku wybitnych i uznanych na całym świecie uczonych oraz dzięki własniej przenikliwości, głębokiej mądrości, skrupulatnym obserwacjom i ituicyjnej wiedzy o naturze ludzkiej, Jean Ayres rozwinęła swoją teorię i usystematyzowała badania. W wyniku obserwacji klinicznych, wystandaryzowanych testów i pogłębionej wiedzy teoretycznej w dziedzinie neuropsychologii możliwe stały się skuteczne interwencje terapeutyczne. Ayres często powtarzała Neurologia mówi nam, jak leczyć. Dzięki niej możesz opracować najlepszy i najwłaściwszy plan terapii. Ayres otrzymała dwa największe wyróżnienia w dziedzinie terapii zajęciowej i na przestrzeni dwudziestu lat opracowała i wystandaryzowała dwa zestawy testów integracji sensorycznej i nieprzerwanie prowadziła badania. Doświadczeni terapeuci SI przekonali się niejednokrotnie o tym, że to wszystko działa, widzą efekty – lepsze wyniki w nauce, wyższą samoocenę pacjentów, prawidłowe reakcje na bodźce. Wspólnie z rodzicami obserwujemy ustępowanie trudności w uczeniu się, dzięki terapii SI układ zmysłowy i ruchu funkcjonują sprawniej. Czytanie, pisanie, czyynności fizyczne, zarówno w zakresie małej jak i dużej motoryki, zdolność koncentracji i zakres uwagi – to wszytko ulega poprawie! Co istotne – dzieci z dysfunkcją integracji sensorycznej przez wiele lat cierpiały dlatego, że nie rozumieli ich rodzice, psychologowie i nauczyciele niewłaściwie diagnozujący problem jako “ten niegrzeczny”. Opiekunowie i specjaliści obarczali się nawzajem winą za brak postępów podopiecznego, a dzieci były wplątywane w sieć wzajemnych oskarżeń. Pewien pedagog specjalny trafnie przyznał: Ocena integracji sensorycznej umożliwia trójwymiarowe spojrzenie na funkcjonowanie dziecka. Taka diagnoza łączy w sensowną całość wnioski z badań medycznych, pedagogicznych i psychologicznych oraz pogłębia zrozumienie problemów pacjenta.
Czym zatem jest INTEGRACJA SENSORYCZNA, skrótowo nazywana SI?
Integracja sensoryczna (SI) to proces dzięki któremu mózg segreguje, rozpoznaje, interpretuje i integruje wrażenia płynące ze wszystkich zmysłów aby mogły być użyte w celowym działaniu, tak aby powstała somatosensoryczna reakacja adaptacyjna. Dane pochodzące z receptorów wzrokowych, słuchowych, dotykowych, węchowych, smakowych przedsionkowych i proprioceptywnych są odpowiednio organizowane w ośrodkowym układzie nerwowym a następnie użyte do formułowania m.in. percepcji, zachowania, uczenia się, napięcia mięśniowego, emocji, planowania ruchu. Jeśli pojawiają się nieprawidłowości w tym zakresie (na etapie integracji wrażeń zmysłowych) mówimy o zaburzeniach integracji sensorycznej.
Dysfunkcje SI wpływają na uczenie się, zachowanie i rozwój społeczno-emocjonalny dziecka, mogą manifestować się m.in.: problemami z koordynacją ruchową, trudnościami w nauce, nieodpowiednim napięciem mięśniowym, „niezgrabnością” ruchową, problemami z uwagą i stanem pobudzenia, problemami z samoobsługą, trudnościami w zachowaniu.
Jakie zachowania dziecka powinny zaniepokoić rodziców?
Czy dzieci opisane w powyższych przykładach wyrosną ze swoich problemów? NIE!
Warto podkreślić, że lekarze, którzy nie rozumieją deficytów w zakresie integracji sensorycznej ani ich podłoża, lekceważą obawy rodziców. Nie wiedząc, jak pomóc pacjentowi, pediatrzy bagatelizują problem i mówią “Z czasem samo przejdzie” – nic bardziej mylnego! Chociaż wszyscy na to liczą, dzieci nie wyrastają z mniejszych lub większych deficytów neurofizjologicznych. Mogą z czasem nauczyć się, jak sobie z nimi radzić, lub po prostu unikać mierzenia się z problemem. Psycholodzy i pedagodzy od dawna zastanawiali się , dlaczego niektóre inteligentne dzieci mają kłopot z czytaniem. Jak zatem brzmi odpowiedź? Powiązana jest oczywiście ze znaczeniem terminu integracja sensoryczna oraz sposobem działania układu nerwowego i mózgu. Doktor Ayres definiuje integrację sensoryczną jako metodę podporządkowania doznań odbieranych przez ciało, aby mogły zostać przez nie wykorzystane w konkretnym celu.
ZAŁOŻENIA TEORII INTEGRACJI SENSORYCZNEJ (SI)
Teoria integracji sensorycznej opiera się na kilku założeniach odwołujących się do neurologii i teorii zachowania.
- Plastyczność neuronalna, czyli zdolność mózgu do zmian i modyfikacji. Dokonuje się przez całe życie, ale znacznie większa jest u młodszych dzieci. Plastyczność mózgu ma zasadnicze znaczenie dla terapii integracji sensorycznej, gdyż zakłada możliwość zmian w obrębie systemu nerwowego pod wpływem kontrolowanego dopływu bodźców sensorycznych. Plastyczność neuronalna zależy od zaangażowania dziecka w zadania, różnorodności środowiska, w którym przebiega rozwój i terapii oraz od tzw. krytycznych okresów rozwojowych.
- Sekwencyjny rozwój procesów integracji sensorycznej. Złożone kompleksowe zachowania rozwijają się w oparciu o bardziej podstawowe, wcześniej wykształcone.
- Integralność systemu nerwowego. Wyższe struktury mózgu ewaluują z niższych. Mózg funkcjonuje jako całość i istnieje wzajemna zależność między ośrodkami podkorowymi i korowymi.
- Reakcje adaptacyjne, czyli właściwe reakcje na wymogi środowiska. Reakcje adaptacyjne wpływają na rozwój integracji sensorycznej, a procesy integracji sensorycznej przyczyniają się do pojawienia się coraz bardziej złożonych reakcji adaptacyjnych na zasadzie sprzężenia zwrotnego.
- Każde dziecko ma w sobie wewnętrzny pęd do rozwoju (inner driver), do dostarczania sobie bodźców, których potrzebuje.
Najważniejszymi systemami sensorycznymi są:
-
PRZEDSIONKOWY
-
PROPRIOCEPTYWNY
-
DOTYKOWY
Zaczynają one pracować bardzo wcześnie, jeszcze w okresie prenatalnym. Ich prawidłowe funkcjonowanie wpływa na pracę pozostałych zmysłów, przyczynia się do rozwoju napięcia mięśniowego, koordynacji ruchowej, reakcji równoważnych, ruchów oczu, świadomości ciała.
TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ (SI)
Terapia integracji sensorycznej określana jest mianem „naukowej zabawy”. Podczas sesji dziecko huśta się w hamaku, toczy w beczce, jeździ na deskorolce czy balansuje na kołysce. Przez zabawę przyjemną i interesującą dla dziecka dokonuje się integracja bodźców zmysłowych oraz doświadczeń płynących do ośrodkowego układu nerwowego, co pozwala na lepszą organizację działań.
Terapia SI nie jest uczeniem konkretnych umiejętności (np. jazda na rowerze, pisanie, czytanie), ale usprawnianiem pracy systemów sensorycznych i procesów układu nerwowego, które są bazą do rozwoju tych umiejętności. W toku pracy tą metodą terapeuta stymuluje zmysły dziecka oraz usprawnia takie zakresy, jak np.: motoryka mała, motoryka duża, koordynacja wzrokowo-ruchowa. Zadaniem terapeuty jest, przy zastosowaniu odpowiednich technik, eliminowanie, wyhamowywanie lub ograniczenie niepożądanych bodźców obecnych przy nadwrażliwościach sensorycznych lub dostarczanie silnych bodźców, co jest konieczne przy podwrażliwościach systemów sensorycznych.
Integracja sensoryczna nie jest substytutem rzeczywistej edukacji, może natomiast poprawić uczenie się i sprawić, że będzie ono łatwiejsze. Terapia odbywa się w sali specjalnie do tego przystosowanej i wyposażonej w odpowiednie przyrządy. Wyposażenie musi przede wszystkim obejmować wiele urządzeń do stymulacji systemu przedsionkowego, proprioceptywnego i dotykowego, ale również wzrokowego, słuchowego i węchowego. Atmosfera podczas terapii sprzyja rozwojowi wewnętrznej potrzeby ujarzmiania środowiska.
Zadania, stawiane przed dzieckiem znajdują się w strefie najbliższego rozwoju. Oznacza to, że każde z nich stanowi swoiste wyzwanie dla dziecka i jego układu nerwowego – nie jest zbyt łatwe i nie jest zbyt trudne. Ciągłe balansowanie na granicy możliwości dziecka poprawia organizację pracy układu nerwowego, wyzwala więcej reakcji adaptacyjnych i wpływa na procesy uczenia się. Zadaniem terapeuty jest stałe monitorowanie i analizowanie zachowania dziecka, które to działania umożliwiają właściwy dobór kolejnych aktywności oraz pomocy terapeutycznych.
DLA KOGO SKIEROWANA JEST TERAPIA INTEGRACJI SENSORYCZNEJ?
Oczywiście – dla dzieci z deficytami przetwarzania bodźców sensorycznych!
Terapia SI jest skuteczna w odniesieniu do dzieci, które mają zaburzenia integracji sensorycznej. Terapia bazuje na neurofizjologii dzięki czemu terapeuci SI wiedzą jak działa mózg, w jaki sposób zmysły odbierają i integrują informacje potrzebne do codziennego funkcjonowania.
Metoda integracji sensorycznej to jedna z ważniejszych metod wykorzystywanych w pracy z dziećmi z problemami w rozwoju. W pierwszej kolejności kierowana jest do dzieci z trudnościami w uczeniu się, w tym:
- z zaburzeniami sensorycznymi,
- z opóźnionym lub zaburzonym rozwojem mowy,
- z zaburzonym rozwojem psychofizycznym,
- ze specyficznymi trudnościami w nauce,
- z trudnościami z koncentracją uwagi
ale z powodzeniem jako formę wspierającą można stosować ją w przypadku niepełnosprawności intelektualnej, ruchowej, autyzmu, porażeń mózgowych i innych zaburzeń neurorozwojowych.
Warto podkreślić, że z problemów w zakresie integracji sensorycznej dzieci nie wyrosną. Te problemy będą „rosły” razem z nimi. Dlatego tak ważna jest wczesna interwencja, która wspiera system nerwowy tak, aby mógł on prawidłowo odbierać, interpretować i organizować napływające informacje zmysłowe.
Są to indywidualne zajęcia terapeutyczne poprzedzone diagnozą rozwoju procesów integracji sensorycznej (2-3 spotkania). Czas trwania sesji terapeutycznej w zależności od umowy: 45 do 60 minut.
PRZEBIEG DIAGNOZY:
Diagnoza SI polega na kompleksowych badaniach dziecka wykonanych przez wykwalifikowanego terapeutę SI, którego obowiązuje zachowanie tajemnicy zawodowej. Należy pamiętać, że terapia SI nie jest obojętna dla organizmu dziecka.
Proces diagnostyczny odbywa się na 2 – 3 spotkaniach w zależności od współpracy z dzieckiem oraz poziomu jego koncentracji i samopoczucia.
Diagnoza procesów integracji sensorycznej składa się z kilku części:
1. Wywiad z rodzicami – terapeuta SI zadaje pytania dotyczące przebiegu ciąży, porodu, rozwoju dziecka, przebytych chorób i innych problemów zdrowotnych. Warto aby rodzice przynieśli ze sobą informacje od innych specjalistów zajmujących się dzieckiem np. neurologa, logopedy, psychologa.
2. Kwestionariusze – rodzice zostają poproszeni o wypełnienie szczegółowych kwestionariuszy, które stanowią dopełnienie procesu diagnostycznego.
3. Próby kliniczne – dziecko, na prośbę terapeuty wykonuje zadania, które mają na celu wykluczenie lub potwierdzenie występowania u dziecka zaburzeń przetwarzania sensorycznego, a także sprawdzenie jak wygląda jego napięcie mięśniowe, równowaga, koordynacja, a także praca oczu.
4. Testy – wykonuje się je u dziecka od 4 roku życia. Badają one jego koordynację i płynność ruchową ciała, planowanie motoryczne, czucie ciała ( umiejętność zlokalizowania bodźca dotykowego), równowagę oraz pracę rąk. Natomiast w przypadku dzieci poniżej 4 roku życia i tych, wobec których nie można zastosować testów np. dla dzieci z autyzmem, niepełnosprawnością intelektualną lub nie współpracujących z innych powodów, przeprowadza się badanie przy pomocy prób z obserwacji klinicznej i obserwacji spontanicznej aktywności dziecka na sali terapeutycznej.
5. Podsumowanie diagnozy – jest to rozmowa z rodzicami na temat wyników diagnozy i wniosków z nich płynących. Poszczególne wyniki są objaśniane i omawiane. Rodzice otrzymują pisemną diagnozę, która zawiera dane z wywiadu, dane z kwestionariuszy, wyniki prób klinicznych, wyniki testów oraz wnioski.
Po podsumowaniu diagnozy, terapeuta SI przedstawia rodzicom opracowany, indywidualny program terapii dla ich dziecka.
WPIS OSOBISTY
W swojej pracy, podobnie jak Jean Ayres często zastanawiam się Jak to jest być w umyśle tego dziecka, w jego ciele? Co tam się dzieje? (jak pisała Eliot) Co ono czuje? Co sprawia, że reaguje w ten a nie w inny sposób? W jaki sposób mogę poprawić jego stan? Jak mogę pomóc? Co będzie najlepsze w tej chwili dla tego konkretnego dziecka? To właśnie te pytania służą mi jako drogowskazy pomocne w pracy diagnosty i terapeuty.